محمد بن حسن ختلیخُتَّلی، ابوالفضل محمدبن حسن، از صوفیان قرن چهارم و پنجم در ماوراءالنهر و مرشد علی بن عثمان هجویری است. ۱ - معرفی اجمالیشهرت وی به ختلی به سبب انتساب او به ختل یا ختلان (ناحیه‌ای در شمال خراسان، میان وخشاب و جیحون ) است. [۱]
عبدالمؤمن بن عبدالحق، صفی‌الدین، مراصد الاطلاع، به کوشش علی محمد بجاوی، ج۱، ص۴۵۲، دمشق، ۱۳۷۳ق/۱۹۵۴م.
[۲]
لسترنج، گای، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، ج۱، ص۴۶۶، تهران، ۱۳۳۷ش.
تاریخ ولادت وی دانسته نیست، ولی اگر سال ۴۵۳ق را که سرور لاهوری برای وفات او ذکر کرده است [۳]
سرور لاهوری، غلام، خزینه الاصفیا، ج۲، ص۲۳۱، لکهنو، ۱۲۹۰ق/۱۸۷۳م.
بپذیریم، تاریخ تولد وی را می‌توان به‌طور تقریب در اواسط نیمه دوم سده ۴ق دانست زیرا هجویری از عزلت ۶۰ ساله و عمر طولانی ابوالفضل سخن گفته است [۴]
هجویری، علی، کشف المحجوب، به کوشش والنتین ژوکوفسکی، ج۱، ص۲۰۸، لنینگراد، ۱۳۴۴ق/۱۹۲۶م.
و بی‌تردید وی هنگام عزلت‌گزینی باید مراحل ابتدایی عمر را پشت‌سرنهاده و مدتی را نیز به سیر و سلوک گذرانده باشد. به گفته هجویری، ابوالفضل در شام در کوه لکام نزدیک حلب ۶۰ سال در زهد و انزوا به سر برده [۵]
هجویری، علی، کشف المحجوب، به کوشش والنتین ژوکوفسکی، ج۱، ص۲۰۸، لنینگراد، ۱۳۴۴ق/۱۹۲۶م.
و سرانجام در دهکده‌ای به نام بیت‌الجن، میان بانیاس (بانیار) و دمشق درگذشته است. باآنکه هجویری هنگام وفات بر بالین او بوده و واپسین وصیت ها و اندرزهای او را شنیده است، [۶]
هجویری، علی، کشف المحجوب، به کوشش والنتین ژوکوفسکی، ج۱، ص۲۰۹، لنینگراد، ۱۳۴۴ق/۱۹۲۶م.
هیچ‌گونه اشاره‌ای به تاریخ وفات وی نمی‌کند. سرور لاهوری ماده تاریخی را که حاکی از وفات ابوالفضل در ۴۵۳ق بوده در حاشیه نسخه کهنی از نفحات الانس جامی دیده و آنرا در کتاب خود آورده است، [۷]
هجویری، علی، کشف المحجوب، به کوشش والنتین ژوکوفسکی، ج۱، ص۲۰۹، لنینگراد، ۱۳۴۴ق/۱۹۲۶م.
اما عبدالرشید وفات او را از قول ذهبی در ۴۶۰ق نوشته است. [۸]
عبدالرشید، حیات و تعلیمات حضرت داتا گنج بخش، ج۱، ص۲۷، لاهور، ۱۹۶۷م.
۲ - تاریخ ولادت و زادگاهاطلاعات درباره ختلی بیش‌تر منحصر به مطالبی است که هجویری در کشف المحجوب نوشته است. از تاریخ تولد و زادگاه وی اطلاعی در دست نیست. ۳ - تحصیلاتاز زندگی و تحصیلات ابوالفضل اطلاع چندانی دردست نیست. به گفته هجویری: وی «عالم بود به علم تفسیر و روایات ». [۹]
هجویری، علی، کشف المحجوب، به کوشش والنتین ژوکوفسکی، ج۱، ص۲۰۸، لنینگراد، ۱۳۴۴ق/۱۹۲۶م.
به نظر می‌رسد که او پس از پایان تحصیلات مقدماتی و ورود به جرگه صوفیه ، رهسپار دیار شام شده باشد و احتمالاً در همین اوقات بوده که در بغداد به درک محضر حصری نایل آمد و وی را به عنوان پیرخویش برگزیده است. [۱۰]
هجویری، علی، کشف المحجوب، به کوشش والنتین ژوکوفسکی، ج۱، ص۲۰۸، لنینگراد، ۱۳۴۴ق/۱۹۲۶م.
۴ - سفرهای ختلیختلی پس از تحصیلات مقدماتی به بغداد سفر کرد و در آن‌جا مرید ابوالحسن علی بن ابراهیم حصری «متوفی ۳۷۱» شد، سپس به شام رفت و حدود شصت سال در جبل لُکام «واقع در شام» در زهد و انزوا به سر برد، [۱۱]
علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۲۵۲.
و چون بیش‌تر عمر خود را در شام گذراند به او ابوالفضل شامی نیز گفته اند. [۱۲]
محمدبن منوّر، اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید، ج۱، ص۳۶۸ـ۳۶۹.
[۱۳]
علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۱۸.
ختلی سفرهای بسیاری کرد. در هشتاد سالگی به قصد دیدار ابوسعید ابوالخیر «متوفی ۴۴۰» به میهنه رفت، اما ابوسعید درگذشته بود و او توانست فرزندان وی را ببیند و درباره حفظ حرمت بقعه شیخ به آنان سفارش کند. [۱۴]
محمدبن منوّر، اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید، ج۱، ص۳۶۸ـ۳۶۹.
ظاهرآ در همین سفر، هجویری مرید ختلی شد و با او به آذربایجان و شام رفت. [۱۵]
علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۷۷.
[۱۶]
علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۷۷.
۵ - معاصرانابوالفضل را از معاصران ابوعمر و قزوینی و ابوالحسن سالبه دانسته‌اند، [۱۷]
هجویری، علی، کشف المحجوب، به کوشش والنتین ژوکوفسکی، ج۱، ص۲۰۸، لنینگراد، ۱۳۴۴ق/۱۹۲۶م.
اما به مصاحبت وی با آنان اشاره‌ای نشده است.۶ - کرامات و ویژگیهاهجویری [۱۸]
هجویری، علی، کشف المحجوب، به کوشش والنتین ژوکوفسکی، ج۱، ص۲۰۸، لنینگراد، ۱۳۴۴ق/۱۹۲۶م.
[۱۹]
هجویری، علی، کشف المحجوب، به کوشش والنتین ژوکوفسکی، ج۱، ص۳۰۰، لنینگراد، ۱۳۴۴ق/۱۹۲۶م.
و به تبع وی جامی [۲۰]
جامی، عبدالرحمن، نفحات الانس، به کوشش مهدی توحیدی‌پور، ج۱، ص۳۱۶، تهران، ۱۳۳۶ش.
و سرور لاهوری ، [۲۱]
سرور لاهوری، غلام، خزینه الاصفیا، ج۲، ص۲۳۱، لکهنو، ۱۲۹۰ق/۱۸۷۳م.
کراماتی را به وی نسبت داده‌اند که حاکی از اعتقاد عامه مردم نسبت به اوست. وی به آداب ظاهری طریقت بی‌اعتنا بوده و به گفته هجویری مدت ۵۶ سال با یک جامه به سر برده است. [۲۲]
هجویری، علی، کشف المحجوب، به کوشش والنتین ژوکوفسکی، ج۱، ص۵۶، لنینگراد، ۱۳۴۴ق/۱۹۲۶م.
۷ - شیوه طریقتابوالفضل در طریقت، جنیدی مذهب و به بیان دیگر پیرو مکتب « صحو » بود. [۲۳]
هجویری، علی، کشف المحجوب، به کوشش والنتین ژوکوفسکی، ج۱، ص۲۰۸، لنینگراد، ۱۳۴۴ق/۱۹۲۶م.
[۲۴]
هجویری، علی، کشف المحجوب، به کوشش والنتین ژوکوفسکی، ج۱، ص۲۳۲، لنینگراد، ۱۳۴۴ق/۱۹۲۶م.
وی سکر را «بازی گاه کودکان» و صحو را «فناگاه مردان» میدانست. بی‌تردید به سبب پیروی از مکتب صحو بود که سماع را «زاد المضطرین» و واصلان را مستغنی از سماع می‌پنداشت. [۲۵]
هجویری، علی، کشف المحجوب، به کوشش والنتین ژوکوفسکی، ج۱، ص۲۳۲، لنینگراد، ۱۳۴۴ق/۱۹۲۶م.
[۲۶]
هجویری، علی، کشف المحجوب، به کوشش والنتین ژوکوفسکی، ج۱، ص۵۲۸، لنینگراد، ۱۳۴۴ق/۱۹۲۶م.
[۲۷]
هجویری، علی، کشف المحجوب، به کوشش والنتین ژوکوفسکی، ج۱، ص۵۹۷، لنینگراد، ۱۳۴۴ق/۱۹۲۶م.
از وی سخنان دیگری نیز درباره قبض و بسط ، انس و هیبت و موضوعات دیگر عرفانی برجای مانده که در کتب تذکره و طبقات صوفیه آمده است.۸ - از اقران ابوعمرو و ابوالحسنختلی از اقران ابوعمرو قزوینی «متوفی ۴۴۲» و ابوالحسن سالبه «متوفی ۴۱۵» به شمار میرفت. [۲۸]
علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۲۵۲.
۹ - شاگردانغیر از هجویری، حسین زنجانی نیز از شاگردان ختلی بود. ختلی در زمان حکومت مسعود غزنوی، حسین زنجانی را، احتمالا برای تبلیغ، به پنجاب فرستاد. [۲۹]
عبدالرشید، داتا گنجبخش: زندگینامه و تعالیم شیخ ابوالحسن علی بن عثمان هجویری جلابی غزنوی، ج۱، ص۲۰.
[۳۰]
Saiyid Athar Abbas Rizvi, A history of Sufism in India, New Delhi ۱۹۷۸،۱۹۸۳، ج۱، ص۱۱۲.
۱۰ - تاریخ و محل درگذشتختلی پس از عمری طولانی، در حالی که هجویری بر بالین او بود، در بیت الجن «دهی میان بانیاس و دمشق» درگذشت. [۳۱]
علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۲۵۲ـ۲۵۳.
[۳۲]
عبدالرحمانبن احمد جامی، نفحات الانس، ج۱، ص۳۲۰.
تاریخ دقیق وفات او معلوم نیست. غلام سرور لاهوری [۳۳]
غلام سرور لاهوری، خزینةالاصفیا، ج۲، ص۲۳۱.
درگذشت او را، با توجه به حاشیه یکی از نسخه های نفحات الانس جامی، ۴۵۳ ذکر کرده است. در دائرةالمعارف ایرانیکا [۳۴]
دائرةالمعارف ایرانیکا، ذیل «ابوالفضل خُتَّلی».
این تاریخ نامحتمل دانسته شده است. به گفته ذهبی، ختلی در ۴۶۰ درگذشت. [۳۵]
عبدالرشید، داتا گنجبخش: زندگینامه و تعالیم شیخ ابوالحسن علی بن عثمان هجویری جلابی غزنوی، ج۱، ص۲۲.
۱۱ - علم و مذهبختلی در تفسیر و روایت عالم بود و به ویژه از حبیب راعی «متوفی قرن دوم؟» روایات بسیار داشت. [۳۶]
علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۱۳۹ـ۲۵۲.
او در تصوف از جنید بغدادی پیروی میکرد، [۳۷]
عبدالرشید، داتا گنجبخش: زندگینامه و تعالیم شیخ ابوالحسن علی بن عثمان هجویری جلابی غزنوی، ج۱، ص۲۵۲.
و شاید به همین سبب با سکر میانهای نداشت و آن را محل بازی کودکان و صحو را فناگاه مردان میدانست. [۳۸]
عبدالرشید، داتا گنجبخش: زندگینامه و تعالیم شیخ ابوالحسن علی بن عثمان هجویری جلابی غزنوی، ج۱، ص۲۸۲.
وی سماع را نیز «زادالمضطرّین» میشمرد و معتقد بود هر که به حق واصل شود از سماع مستغنی است. [۳۹]
عبدالرشید، داتا گنجبخش: زندگینامه و تعالیم شیخ ابوالحسن علی بن عثمان هجویری جلابی غزنوی، ج۱، ص۵۹۱.
ختلی گرچه صوفی بود، لباس و رسوم صوفیه را نداشت و از «اهل رسم» سخت انتقاد میکرد، [۴۰]
عبدالرشید، داتا گنجبخش: زندگینامه و تعالیم شیخ ابوالحسن علی بن عثمان هجویری جلابی غزنوی، ج۱، ص۷۷.
تا جایی که هجویری [۴۱]
علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۲۵۲.
گفته است کسی را مخالف تر و شدیداللحن تر از او نسبت به این امور ندیده ام. از ختلی درباره موضوعاتی مثل انس و هیبت و قبض و بسط نیز سخنانی نقل شده است. [۴۲]
علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۵۴۹.
[۴۳]
علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۵۵۱-۵۵۲.
۱۲ - فهرست منابع(۱)عبدالرحمان بن احمد جامى، نفحات الانس، چاپ محمود عابدى، تهران ۱۳۸۶ش؛ (۲) عبدالرشيد، داتا گنجبخش: زندگينامه و تعاليم شيخ ابوالحسن على بن عثمان هجويرى جلابى غزنوى، ترجمه احمد سميعى، تهران ۱۳۴۹ش؛ (۳) غلام سرور لاهورى، خزينةالاصفيا، چاپ سنگى كانپور ۱۳۳۲/۱۹۱۴؛ (۴) محمدبن منوّر، اسرارالتوحيد فى مقامات الشيخ ابىسعيد، چاپ محمدرضا شفيعى كدكنى، تهران ۱۳۶۶ش؛ (۵) على بن عثمان هجويرى، كشف المحجوب، چاپ محمود عابدى، تهران ۱۳۸۳ش؛ (۶) EIr., s.v. "Abu'l-Fazl Kottali" (by H. Algar). (۷) Saiyid Athar Abbas Rizvi, A history of Sufism in India, New Delhi ۱۹۷۸-۱۹۸۳. ۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوالفضل ختلی»، ج۶، ص۲۴۶۱. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن حسن ختلی»، شماره۶۹۱۹. رده‌های این صفحه : تراجم | مشایخ صوفیه | مشایخ قرن پنجم | مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی | مقالات دانشنامه جهان اسلام
|